Boek “Fundamentals” *
Dit jaar zou Panamarenko 85 jaar zijn geworden – in 2026 wordt hij 86 – en om dat te vieren worden in verspreide slagorde tal van deel-tentoonstellingen georganiseerd in musea en cultuurcentra in Antwerpen, Gent en Knokke-Heist. Of zo een versplintering bijdraagt tot een beter begrip van het oeuvre van een kunstenaar die in haat/liefde verhouding stond met de reguliere kunstwereld – is een vraag die zich ophoudt in het midden. Het wordt ook tijd dat een kunstenaar van zo een hoog niveau én invloed ook via inlandse co-productie podia van belang krijgt in het buitenland.
Misschien is het meest belangwekkende bij deze verjaardag wel de erg mooie door Mer Books (Luc Derycke) uitgegeven publicatie “Fundamentals”, geschreven door kunsthistoricus Jo Coucke – bekend als jarenlang trouwe medewerker van Galerie Mark Deweer in Otegem – een galerie die Panamarenko als een rode lijn in portefeuille had gedurende haar lange bestaan en werking.
Het bespreken van het boek is een onbegonnen zaak – ook de zorgvuldige keuze van de kardinale werken, die wel een zeer inzichtelijk overzicht bieden van de weerbarstigheid waarmee Panamarenko zijn ding bleef doen, verdient een roze pluim. Panamarenko die tijdens zijn leven meermaals de kunstwereld en vooral de ‘waardevrije’ schilderkunst met overtuiging wist te schofferen… Hij poneerde dat de nabootsing ondergeschikt bleef aan de uitvinding en vandaag met de oprukkende revival van de schilderkunst is het niet eens een zonde deze uitspraak van Pana opnieuw te citeren.
Het boek wordt ingeleid door een eerlijke getuige van de weduwe Eveline Hoorens die bij haar impressies badineert via kleine fait-divers die langzaam uitmonden in wat ze mooi formuleert als een met Pana’tje ondernomen ‘magic journey’, verwijzend naar ‘magic carpet’ dat nu “hoog” te zien is in de inkomhal van het KMSK in Antwerpen.
De keuze van de besproken kunstwerken is goed overdacht; Jo Coucke kent het werk goed en wel én laat in zijn heldere en vlot leesbare schrijfstijl ook de ruimte en de honneurs om andere kenners zoals Hans Theys te vermelden en te citeren. Dat het niet gemakkelijk is te schrijven over Panamarenko wordt vooral in de ‘schrijvende hand’ gewerkt door de kunstenaar zelf, die niet zelden journalisten voor schut zette met complexe uiteenzettingen over vlieg-techniek en/of over de magnetische krachten die een reis naar de sterren mogelijk maakte. En toch arriveerde Panamarenko steevast op het onzegbare in die ‘zin’ dat hij zijn werk overschouwde als “sprankels poëzie”. Dit is de kern van zijn fantastisch verhaal; zijn ingenieus in elkaar gemonteerde dingen waren visuele gereedschappen om de verbeelding/verwondering – of hoe je het ook moge definiëren – in gang te zetten én dat proces is voor iedereen anders; is voor iedereen vrij om het voor zichzelf te houden of het met anderen te delen… Jo Coucke start het boek met besprekingen van de vroege werken “Magnetische Schoenen” (1966-67) en Prova-Car (1967) en weet hieraan kleine anekdotes en dito kennis aan te haken over o.a. de oorsprong van titels die Panamarenko heel zorgvuldig bedacht en die mits wat research heel wat informatie bevat. Ook moedig van Jo Coucke is het werk “Reservaat” (1968) op te nemen. In her zog van de happenings in Antwerpen schreef Pana een tract samen met kunstenaar Hugo Heyrman – in de vrije geest én wind van ’68 – een utopische tekst over een ‘vrije’ samenleving’ met linken naar autonome energie-voorzieningen en waar platformen werden voorzien voor het stijgen en landen van Zeppelins. Ach en het Zeppelin verhaal van zijn Aero-modellor is en blijft fascineren – zoals ook het toentijds wettelijk vliegverbod dat Pana (uiteindelijk) leidde naar de tuin van kunstenaar Jef Geys in Balen, waar het enorme vaartuig aan stukken werd gereten door een felle wind. Trouwens op de identiteitskaart van Panamarenko stond ‘ballonvaarder’ vermeld als officieel beroep en het was een publiek geheim dat hij in de broze gondel voor 2 passagiers Brigitte Bardot in gedachten had die hij wou vervoeren en ontvoeren … De areo-modellor is wellicht het meest iconische werk van Pana temeer omdat het inmiddels heroïsche verhaal over de mislukte vaart in Balen (1971) de kunstgemeenschap nog altijd tot de wilde verbeelding spreekt. Dit kunst- en vliegwerk (…) zou later verhuizen naar documenta 5 in Kassel, waarna het later werd aangekocht door Jan Hoet voor het Gentse Museum van Hedendaagse Kunst (nu S.M.A.K.).
Vanaf dan staan de geselecteerde werken in het boek allemaal in het teken van de droom van de mens als een vogel of insect te kunnen vliegen of als een walvis te kunnen varen onder onder de diepe oceanen en/of met ingenieuze rij-tuigen te kunnen hobbelen in onherbergzame gebieden zoals op de Noordpool, het Amazone-Woud of op de toppen van de Alpen.
Het boek sluit op een intelligente manier af met een bespreking van een soort samenvattend boek van de kunstenaar zelf “For clever scholars, astronomers and docters”; een onconventioneel boek uit 2001 ‘vorm’ gegeven door Panamarenko zelf.
Het boek “Panamaernko – Fundamentals” is een zinvol en relevant boek dat zich niet alleen presenteert voor een art-incrowd maar lees- en genietbaar blijft voor een zeer ruim en jong publiek en dat volgens mij gerust als boek mag belanden als canon in de aankomende vernieuwde eindtemen en andere plannen van het ‘nieuw’ onderwijs.
Het boek is een uitgave van Mer Books en de Foundation Panamarenko; is overal verkrijgbaar én kost 37 euro
Luk Lambrecht
Panamarenko appartient à tout le monde
Livre “Fundamentals”
Traduction ChatGPT
Cette année, Panamarenko aurait eu 85 ans – en 2026, il en aurait eu 86 – et pour célébrer cet anniversaire, plusieurs expositions sont organisées dans divers musées et centres culturels à Anvers, Gand et Knokke-Heist. Mais une telle fragmentation permet-elle réellement une meilleure compréhension de l’œuvre d’un artiste qui entretenait une relation d’amour-haine avec le monde de l’art traditionnel ? La question reste ouverte. Il est également temps qu’un artiste de cette envergure et de cette influence bénéficie d’une reconnaissance internationale à travers des coproductions nationales.
Peut-être que l’élément le plus marquant de cette célébration est la très belle publication Fundamentals, éditée par Mer Books (Luc Derycke) et écrite par l’historien de l’art Jo Coucke. Ce dernier est connu pour avoir longtemps travaillé avec la Galerie Mark Deweer à Otegem, qui a toujours suivi Panamarenko au fil de son existence.
Tenter de résumer ce livre est une tâche ardue, tant le choix des œuvres cardinales est pertinent et offre un aperçu limpide de l’obstination avec laquelle Panamarenko a poursuivi son art. Lui qui, de son vivant, n’a cessé de provoquer le monde de l’art et notamment la peinture dite « dénuée de valeur »… Il affirmait que l’imitation était secondaire face à l’invention. Aujourd’hui, alors que la peinture connaît un renouveau, il n’est pas inutile de rappeler cette déclaration de Panamarenko.
Le livre s’ouvre sur un témoignage sincère de sa veuve, Eveline Hoorens, qui, à travers de petites anecdotes, nous emmène dans ce qu’elle décrit comme un “magic journey” avec Panamarenko – une allusion à Magic Carpet, actuellement exposé dans le hall d’entrée du KMSK à Anvers.
Le choix des œuvres analysées est soigneusement réfléchi. Jo Coucke connaît bien le travail de l’artiste et adopte une écriture claire et accessible, tout en citant d’autres experts comme Hans Theys. Écrire sur Panamarenko n’est pas simple, en partie à cause de l’artiste lui-même, qui aimait dérouter les journalistes avec des explications complexes sur l’aérodynamique et les forces magnétiques. Et pourtant, au cœur de tout cela, il voyait son œuvre comme des “étincelles de poésie”. C’est là l’essence même de son art : ses machines ingénieusement assemblées étaient des outils visuels destinés à éveiller l’imaginaire et l’émerveillement. Chacun est libre de les interpréter à sa manière, de les garder pour soi ou de les partager.
Le livre commence avec l’analyse des œuvres Magnetische Schoenen (1966-67) et Prova-Car (1967), enrichie de petites anecdotes, notamment sur l’origine minutieusement pensée des titres de ses créations. Jo Coucke a aussi le mérite d’inclure Reservaat (1968), une œuvre liée aux happenings d’Anvers, accompagnée d’un manifeste rédigé par Panamarenko et l’artiste Hugo Heyrman, qui rêvaient d’une société libre avec des plateformes pour le décollage et l’atterrissage de zeppelins.
L’histoire de son Aero-Modellor, l’un de ses travaux les plus emblématiques, reste fascinante. Son projet de dirigeable a été entravé par un interdit de vol, ce qui l’a conduit à le tester dans le jardin de l’artiste Jef Geys à Balen, où il fut déchiré par une rafale de vent. D’ailleurs, sur la carte d’identité de Panamarenko, son métier officiel était balloniste, et il rêvait d’emmener Brigitte Bardot à bord de sa fragile nacelle… Ce projet, devenu légendaire après l’échec du vol en 1971, a ensuite été présenté à la documenta 5 de Kassel avant d’être acquis par Jan Hoet pour le S.M.A.K. de Gand.
À partir de ce moment, le livre suit une progression logique en explorant les rêves de l’homme de voler comme un oiseau ou un insecte, de naviguer sous les océans comme une baleine, ou encore de rouler sur des terrains hostiles comme la banquise, la forêt amazonienne ou les sommets alpins.
Le livre se clôt intelligemment avec une analyse de For Clever Scholars, Astronomers and Doctors, un ouvrage non conventionnel conçu par Panamarenko lui-même en 2001.
Panamarenko – Fundamentals est un livre pertinent et essentiel, qui ne s’adresse pas seulement aux initiés du monde de l’art, mais reste accessible et captivant pour un large public, y compris les jeunes générations. Il mériterait sa place dans les programmes scolaires en tant que référence incontournable.
Le livre est publié par Mer Books et la Fondation Panamarenko. Il est disponible partout au prix de 37 euros.
Luk Lambrecht
Poster un Commentaire